Łysica – majestatyczny szczyt Gór Świętokrzyskich, wznoszący się na wysokość 612 m n.p.m., od wieków stanowi nie tylko najwyższy punkt pasma Łysogór, ale również miejsce otoczone aurą tajemniczości i legend. To wyjątkowe wzniesienie, którego nazwa wywodzi się od łysych, pozbawionych roślinności skał kwarcytowych (gołoborzy), jest świadkiem burzliwej historii regionu, sięgającej czasów przedchrześcijańskich. Góra ta, będąca dziś częścią Świętokrzyskiego Parku Narodowego, łączy w sobie niezwykłe walory przyrodnicze z bogatym dziedzictwem kulturowym, stanowiąc jeden z najważniejszych punktów na turystycznej mapie Polski centralnej.

Łysica w kulturze przedchrześcijańskiej – święta góra Słowian

Zanim chrześcijaństwo dotarło na ziemie polskie, Łysica wraz z sąsiednimi wzniesieniami stanowiła ważny ośrodek kultów pogańskich. Według licznych przekazów, to właśnie tutaj odbywały się słowiańskie obrzędy ku czci bóstw, szczególnie podczas przesilenia wiosennego i letniego. Badacze kultury słowiańskiej wskazują, że nazwa „Łysa Góra” (często mylnie utożsamiana z pobliską Łysą Górą, gdzie znajduje się klasztor na Świętym Krzyżu) wiąże się bezpośrednio z praktykami religijnymi dawnych Słowian.

Archeologiczne znaleziska potwierdzają, że obszar Łysogór był zamieszkany już w epoce kamienia, a w okresie kultury łużyckiej (1300-400 p.n.e.) funkcjonowały tu osady i miejsca kultu. Legendy o sabatach czarownic, które miały odbywać się na szczytach gór świętokrzyskich, są najprawdopodobniej zniekształconym echem dawnych obrzędów pogańskich. Te pradawne rytuały przetrwały w ludowej świadomości, z czasem przybierając bardziej demoniczny charakter w chrześcijańskich opowieściach.

Góry Świętokrzyskie to jeden z najstarszych regionów kultowych na ziemiach polskich, gdzie przedchrześcijańskie wierzenia pozostawiły trwały ślad w toponimii i folklorze – prof. Andrzej Buko, archeolog

Geologiczna osobliwość – gołoborza jako świadkowie prehistorii

Jednym z najbardziej charakterystycznych elementów krajobrazu Łysicy są gołoborza – fascynujące rumowiska skalne powstałe w wyniku wietrzenia kwarcytów kambryjskich. Te unikalne formacje geologiczne zaczęły kształtować się około 500 milionów lat temu, kiedy obszar dzisiejszych Gór Świętokrzyskich był dnem płytkiego morza. Osady denne uległy z czasem lityfikacji, tworząc twarde skały kwarcytowe, które następnie, pod wpływem intensywnych procesów wietrzenia fizycznego (szczególnie w okresie plejstocenu), rozpadły się na charakterystyczne bloki i głazy.

Gołoborza Łysicy nie są jedynie fenomenem geologicznym, ale również wyjątkowym siedliskiem unikatowych gatunków porostów i mchów, przystosowanych do ekstremalnych warunków. Wśród kamiennych labiryntów można odkryć prawdziwe relikty epoki lodowcowej – gatunki roślin, które przetrwały w tym specyficznym mikroklimacie od czasu ostatniego zlodowacenia. To właśnie te nagie, kamienne „morza” nadały górze jej charakterystyczną nazwę i stały się jednym z rozpoznawalnych symboli całego regionu świętokrzyskiego.

Szlaki na Łysicę – od średniowiecznych pielgrzymów do współczesnych turystów

Historia zorganizowanej turystyki w Górach Świętokrzyskich sięga XIX wieku, kiedy to region ten zaczął przyciągać pierwszych badaczy i miłośników przyrody. Jednak szlaki prowadzące na Łysicę mają znacznie dłuższą historię. Już w średniowieczu funkcjonowały tu drogi, którymi pielgrzymi zmierzali do pobliskiego sanktuarium na Świętym Krzyżu, gdzie według tradycji przechowywano relikwie Drzewa Krzyża Świętego.

Współcześnie na Łysicę prowadzą dwa główne szlaki turystyczne. Szlak czerwony z Świętej Katarzyny (około 3 km) jest najczęściej wybieraną trasą, oferującą względnie łagodne podejście przez bukowy las i malownicze fragmenty gołoborzy. To historyczna droga, którą od wieków podążali pątnicy i wędrowcy, a dziś stanowi część Głównego Szlaku Świętokrzyskiego. Szlak niebieski z Kakonina (około 7 km) jest dłuższy i bardziej wymagający, ale nagradza turystów pięknymi widokami i możliwością poznania tradycyjnej zabudowy świętokrzyskiej wsi.

W 1950 roku, wraz z utworzeniem Świętokrzyskiego Parku Narodowego, Łysica zyskała dodatkową ochronę prawną. Wprowadzono wówczas regulacje mające na celu zachowanie unikalnych walorów przyrodniczych i kulturowych góry, jednocześnie umożliwiając kontrolowany rozwój turystyki przyjaznej środowisku.

Przyrodnicze skarby Łysicy – między puszczą jodłową a reliktami epoki lodowcowej

Zbocza Łysicy porastają cenne przyrodniczo lasy, wśród których dominuje jodła pospolita – gatunek emblematyczny dla Gór Świętokrzyskich. Tutejsze majestatyczne drzewostany jodłowe i jodłowo-bukowe, nazywane niegdyś Puszczą Jodłową, zachwycały już Stefana Żeromskiego, który w swoich „Dziennikach” poświęcił im wiele poruszających, poetyckich opisów.

Puszcza jodłowa na stokach Łysicy i Łysej Góry jest jedyną w swoim rodzaju. Nie ma już nigdzie w Polsce, a prawdopodobnie i w Europie środkowej takich obszarów leśnych – Stefan Żeromski

Flora Łysicy obejmuje ponad 700 gatunków roślin naczyniowych, w tym wiele rzadkich i chronionych, jak widłak goździsty, podrzeń żebrowiec czy wawrzynek wilczełyko. Szczególnie cenne są relikty glacjalne – gatunki, które przetrwały tu od czasów ostatniego zlodowacenia, takie jak zimoziół północny czy manna litewska.

Fauna góry jest równie bogata i różnorodna – można tu spotkać dostojne jelenie, płochliwe sarny, dziki, a także rzadsze gatunki jak popielica czy orzesznica. Wśród ptaków wyróżniają się charakterystyczny dzięcioł czarny, tajemniczy jarząbek i majestatyczny bocian czarny. Ta imponująca bioróżnorodność sprawia, że wędrówka szlakami Łysicy jest nie tylko doświadczeniem turystycznym, ale także żywą, fascynującą lekcją przyrody w jej naturalnym środowisku.

Współczesne oblicze Łysicy – między ochroną a turystyką

Dziś Łysica to nie tylko najwyższy szczyt Gór Świętokrzyskich, ale również jeden z najpopularniejszych celów turystycznych w regionie. Rocznie odwiedza ją kilkadziesiąt tysięcy osób, co stawia przed zarządzającymi Świętokrzyskim Parkiem Narodowym poważne wyzwanie pogodzenia skutecznej ochrony przyrody z udostępnianiem góry dla zwiedzających.

W ostatnich latach na szlakach prowadzących na Łysicę wprowadzono szereg praktycznych udogodnień, takich jak drewniane pomosty i schody na najbardziej stromych odcinkach, co znacząco zwiększyło dostępność góry również dla mniej doświadczonych turystów i rodzin z dziećmi. Czas wejścia na szczyt z Świętej Katarzyny wynosi obecnie około 1-1,5 godziny, co czyni Łysicę atrakcyjnym celem nawet dla jednodniowych wycieczek z odleglejszych części kraju.

Warto zaznaczyć, że sam szczyt Łysicy jest zalesiony i nie oferuje panoramicznych widoków, co często zaskakuje osoby przyzwyczajone do alpejskich czy tatrzańskich otwartych krajobrazów. Jednak to właśnie ta leśna kurtyna, skrywająca najwyższy punkt Gór Świętokrzyskich, dodaje miejscu niepowtarzalnej tajemniczości i podkreśla jego odmienny, bardziej intymny charakter w porównaniu z wysokogórskimi masywami.

Łysica, mimo swojej stosunkowo niewielkiej wysokości, pozostaje niekwestionowanym symbolem regionu świętokrzyskiego – milczącym świadkiem geologicznej prehistorii, wiernym strażnikiem dawnych wierzeń i obrzędów, domem dla unikatowych ekosystemów i inspirującym celem wędrówek kolejnych pokoleń turystów. W tym niepozornym, zalesionym szczycie zawiera się esencja Gór Świętokrzyskich – jednych z najstarszych gór w Europie, których fascynująca historia naturalna i kulturowa stanowi pasjonującą opowieść o przemianach krajobrazu i ludzkiej obecności w nim na przestrzeni tysiącleci.